Om rusreforma

Dagens strafferettslige handtering av narkotikabruk er klart uheldig og bør verte gjenstand for reform. Bruk av narkotika og besittelse av mindre mengder til eige bruk manglar den klandeverdige karakteren som er ein føresetnad for å gjere handlinga straffbar. Som ofte framheva; handlingar som primært skader deg sjølv skal ikkje gjerast til gjenstand for straffansvar og straff. Utfordringa med å grunngje dagens kriminalisering av bruk og besittelse til eige bruk, har eg og Selma Taslaman peika på i ein anna samanheng. I tillegg rammar dagens regelverk og handhevinga av det sosialt urettvist, med mange negative konsekvensar til følgje – som etter kvart er godt belyst i diskusjonen.

I så måte er den på mange punkt grundige og innhaldsrike utgreiinga til Rusreformutvalet i NOU 2019: 26, og meir generelt regjeringa sin prosess for å endre på dagens situasjon, å helse velkomen. Å vere i mot ei kvar form for «oppmjuking» av regelverket på området kan lett verte å stå på feil side i historia.

Likevel, det er grunn til å stille spørsmål ved om regjeringa har nådd fram til det beste alternativet til dagens regulering. Der er i alle fall utfordringar ved regjeringa sitt framlegg i Prop. 92 L (2020-2021) som bør drøftast. Ordninga der, som i sentrale delar bygger på Rusreformutvalet sitt framlegg, er kort sagt at ein går vekk frå eit straffespor over eit forvaltningsspor med ein oppmøteplikt for ein kommunal rådgjevande eining for narkotikasaker. Her får den som er teke for narkotikabruk informasjon og tilbod om ytterlegare oppfølging – men inga plikt til å ta i mot slik hjelp. Møter ein derimot ikkje i det heile opp i tråd med denne oppmøteplikta, ventar eit gebyr for det.

Her er mi tilnærming til problematikken: Staten har ein vid kompetanse til å regulere varer og tenester innanfor sin jurisdiksjon. Det vi kan kalle den politiske økonomien, eller enklare; samfunnsøkonomien, er i korte trekk ein regulert marknad der varer og tenester «slepp inn» gjennom eit kontrollregime, som samstundes stenger ute ein del varer og tenester som ikkje vert rekna som forsvarleg for marknaden, til dømes fordi produksjonsmåten ikkje er akseptabel. I tillegg gjeld det ofte krav til merking og informasjon til forbrukaren, og så vidare. Legemiddellova regulerer for sin del legemiddel i vid forstand, inkludert narkotiske stoff, og avgjer på den måten kva som får finnast tilgjengeleg for forbrukaren av slike middel.

Narkotiske stoff dekker mange ulike stoff, men for å forenkle resonnementet i det vidare, skal vi ha som eit utgangspunkt her at vi kan snakke om desse stoffa som ei gruppe, og at det heftar eit klart skadepotensiale til bruk av dei – eit skadepotensiale som avspeglar seg i dei helseproblema som ligg til grunn for ønsket om eit «helsespor» i rusreforma. I lys av at andre rusmiddel er tilgjengeleg på marknaden, synes det klart at i eit slikt tilfelle har staten kompetanse til å regulere narkotika, slik tilfelle er i dag.

Det å involvere seg i omsetning av narkotika kan seiast å ha særleg to problem knytt til seg. Den som til dømes kjøper ei mengde narkotika og sel det vidare, vil a) bidra til illegal handel av narkotika og dermed forlenge og understøtte den produksjon, import og formidling som allereie har funne stad (illegal marknad-komponenten) og b) sjølv utnytte etterspurnaden frå andre etter eit illegalt og helseskadeleg middel, som for nokre av brukarane resulterer i svært alvorlege helseproblem, til å skaffe seg sjølv vinning (utnytting av sårbarheit-komponenten). Av desse er a) minst like problematisk som b), då narkotika som kjent er forbunde med alvorleg organisert kriminalitet (vi ser vekk frå eigenproduksjon i form av til dømes dyrking av cannabis til eige bruk), som igjen er knytt til mange andre brotsverk, inkludert slike som inneber alvorlege krenkingar av andre menneske. Desse synspunkta grunngjev den relativt omfangsrike strafferettslege reguleringa av involvering i narkotika som vi i dag har i strl. § 231 (om enn straffenivået der tidvis er noko uforholdsmessig hardt samanlikna med andre brotsverk). Rusreforma har i utgangspunktet ikkje innverknad på denne reguleringa.

For den som berre har mindre omgang (eg her nyttar det ordet for den type besittelse og bruk som i dag berre rammast av legemiddellova) med narkotika er det berre a) illegal marknad-komponenten, som vedkommande kan lastast for, i den meining at vedkommande er med på å oppretthalde den illegale marknaden. Graden av klander for den enkelte for a-komponenten i slike tilfelle er samstundes samla sett så liten at det ikkje let seg forsvare å kriminalisere til dømes det å ha og bruke ein mindre mengde narkotika. Like fullt er staten i sin rett til å beslaglegge det illegale stoffet for å destruere det og sanksjonere det å ha involvere seg i det – det er så å seie ein naturleg forlenging av at stoffet ikkje er anerkjent på den regulerte marknaden. I så måte er det adekvate utgangspunktet for meg er å møte eit slikt brot med reguleringa av den lovlege marknaden med eit gebyr for ein brot på administrativ regulering, og altså ikkje straff. Vi har i dag i forvaltningslova kap. IX fått eit eige sanksjonssystem for slike administrative sanksjonar. Den typiske sanksjonen er då eit gebyr. Denne ordninga har den styrken at ein får ei klar markering av at handlinga er eit brot på spelereglane, samstundes som den ikkje har den grad av klander eller «stigma» forbunde ved seg som straff har og som vi ønsker at straff skal ha. Nettopp det å ta vekk noko av stigmaet ved reguleringa og sanksjoneringa av omgang med narkotika, har vore framheva som sentralt i reforma. Andre fordelar er at regelbrotet vil ikkje gje grunnlag for straffeprosessuelle tvangsmiddel og sanksjonen ikkje kan inndrivast gjennom subsidiær fengselsstraff.

Å starte med eit slikt utgangspunkt er i liten grad diskutert av Rusreformutvalet, sjølv om utvalet er inne på alternativet i omtalen av andre land si regulering av narkotika (sjå særleg om Australia). Drøftinga av slik sanksjonering er først og fremst knytt til situasjonen etter at det er gjeve tilbod om helsehjelp (og i ein slik situasjon er eg einig i at det ikkje er velgrunna å skulle «tvinge fram» at vedkommande tek i mot helsehjelpa). Regjeringa sitt framlegg i Prop. 92 L (2020-2021) fann det derimot nødvendig å ha med eit slikt sanksjonselement som ein sekundær reaksjon ved manglande oppmøte for rus-eininga i kommunen. Men kanskje burde ein altså snu det rundt, og starte med det som gjev den klaraste markeringa av det ulovlege ved handlinga – noko reaksjonen oppmøteplikt etter mitt syn ikkje er veleigna til, all den tid den er tenkt som inngang til eit meir «positivt» verkande hjelpespor. Bruk av påtaleunnlatelse som «mellomveg» for eit sjikt mellom dei nedre og øvre terskelverdiane i proposisjonen, som kom inn i Prop. 92 L (2020-2021) for å unngå dei høge terskelverdiane for straffri omgang med narkotika, synes eg heller ikkje er adekvat i så måte. Tvert om representerer det ei ytterlegare samanveving av straff og helseretta rehabiliteringstiltak som eg både i Kritisk juss og ZStW har uttrykt meg skeptisk til.

Eit utgangspunkt i eit administrativt gebyr for denne typen omgang med narkotika gjev i sin tur òg høve til, på eit meir differensiert vis, å treffe ulike av dei gruppene som er involvert i narkotikabruk, noko som eg synes reformframlegget som i dag ligg på bordet ikkje gjer så godt. Vi kan i samanhengen grovt sagt skilje mellom tyngre rusmisbrukarar, rekreasjonsbrukarar og barn som brukar narkotika. For rekreasjonsbrukaren synes eit administrativt gebyr adekvat. Den sosialt urettferdige tendensen til at det er personar frå sosialt svakare lag som vert gjenstand for reaksjon frå det offentlege, medan den velståande rekreasjonsbrukaren oftast ikkje kjem i søkelyset og, om det likevel skulle skje, kan «kjøpe seg fri», er naturlegvis eit problem her. Men dette er eigentleg eit breiare problem med korleis retten verkar i samfunnet som kanskje ikkje vi kan løyse med ei rusreform (med mindre ein vil frita alle frå ein slik reaksjon, slik Rusreformutvalet synes å ha tenkt). Eit steg på vegen til å gjere retten generelt meir rettvis, vil i alle fall vere å operere med eit tydlegare system med «dagbøter» som i Sverige (sjå Brottsbalken 25 kap 3 §), der bøter fastsettast meir systematisk med utgangspunkt i vedkommande si inntekt enn det som vert gjort i Norge i dag. Ei slik ordning vil kunne nyttast òg for administrative gebyr i samanhengen. (Utvalet synes for sin del òg å tenke i dei banene for det tilfelle at det likevel skulle ileggast sanksjon for manglande oppmøte, medan altså departementet her gjekk for effektivitet og ein standardisert reaksjon. Jf. Prop. 92 L (2020-2021) s 50.)

For tyngre rusmisbrukarar bør det primære vere eit helsespor som gjeld. Desse har då heller ikkje økonomi til å betale verken bøter eller gebyr, noko som i dag ofte resulterer i soning av subsidiær fengselsstraff. Gjennom ei ordning der vedkommande gjennom helsevesenet får status som tung rusmisbrukar og på den måten anerkjent eit alvorleg helseproblem, med konsekvensar òg for vedkommande sin økonomi og livssituasjon elles, kan det leggast inn eit generelt fritak for sanksjon for denne gruppa. All tyngde bør her leggast inn på oppfølging gjennom helsevesenet, i den grad vedkommande sjølv ønsker det. Ei innvending er sjølvsagt at det ikkje utan vidare er enkelt å avgjere kven som skal kvalifisere som tung rusmisbrukar, men her kan det trekkast parallellar til andre vanskelege grensedragingar i strafferetten (slik som skiljet mellom den som er og ikkje er tilrekneleg jf. strl. § 20). Òg der er det utfordringar med å skilje mellom kven som er innanfor og utanfor den kategorien, men å skilje mellom kategoriane er likevel klart meiningsfullt. At gruppa av tyngre rusmisbrukarar er mogleg å identifisere synes då òg føresett i framlegget om at «personer med rusavhengighet eller alvorlig rusproblematikk» ikkje bør illeggast gebyr ved brot på oppmøteplikta, jf. Prop. 92 L (2020-2021) s. 49.

Barn og unge står i fare for å kome på feil spor i livet gjennom rusbruk, noko som gjev særleg grunn til å tenke nyansert og førebyggande. For barn bør utgangspunktet som for andre vere at omgang med rusmiddel ikkje er lovleg. Då desse (i alle fall enno) ikkje har utvikla noko tung avhengigheit, bør dei ikkje vere fritekne for reaksjon på ei slik handling – i alle fall ikkje for eldre barn (over 16 år, jf. Prop. L 2020-2021 s. 49). Samstundes kan ein særleg for denne gruppa tenke seg ein modell der reaksjonen kan «innløysast» gjennom frivillig kontakt med ruseining eller liknande institusjon, eventuelt innanfor barnevernet, der barnet (og foreldra) får informasjon og oppfølging for rusbruken. At ein har (behovet for) ein meir tradisjonell reaksjon som utgangspunkt, hindrar ikkje at ein nokre gonger vil la andre omsyn (i dette tilfelle omsynet til barnet si utvikling) overstyre det utgangspunktet. Eg tenker òg på dette som ein meir adekvat inngang; at ein får ein reaksjon, som ein så kan «velje vekk» til fordel for sjølv å ta steg inn i eit hjelpeapparat – samanlikna med å få plikt til å ta kontakt med hjelpeapparatet, og så får ein sanksjon om ein ikkje gjer det…

Rusreformutvalet var skeptisk til eit fleirspora system som her skissert, då det vart rekna for ineffektivt. Men for meg synes både behovet for ei klarare markering av at omgang med rusmiddel ikkje er lovleg og den ulike karakteren til dei tre gruppene nemnt ovanfor å tilseie at ein likevel bør tenke i dei banene. Vektlegg ein likevel behovet for å standardisere eit tilbod om eit helsespor for alle dei nemnte gruppene, vil alternativet innanfor den modellen som er skissert her vere å ha den administrative sanksjonen som utgangspunkt, og så gjere det til eit alternativ for alle gruppene å «innløyse» gebyret mot bruk av helsesporet. Då har ein etter mitt syn kome ganske nært den såkalla Portugal-modellen (grundig omtala i NOU 2019: 26 s. 113-142), men med elementa i noko anna rekkefølge (der vert sanksjonen eventuelt ilagt av nemnd som politiet overfører saken til) og kanskje med ei klarare markering av at òg den mindre omgangen med rusmiddel er ulovleg og gjenstand for sanksjon.

Så er det sjølvsagt slik at der er mange spørsmål som må utgreiast vidare med ein slik modell som er skissert ovanfor. Her berre nemner eg at eventuelt behov for registrering av ilagt administrativt gebyr med tanke på yrke som må stille særleg krav og anna er ein særleg problematikk, der det er grunn til å vurdere meir sjølvstendig kva behov der er for det. Her synes oppfatningane vere noko ulike. Men eg ser i alle fall ikkje noko i vegen for å utvikle regelverket for å oppnå det der det er nødvendig og velgrunna (og då i alle fall noko mindre omfangsrike enn i dag). Og sjølv om eit slikt gebyr vert ilagt administrativt, så vil denne ordninga neppe medføre større utfordringar for politiet sin etterforsking av narkotikabrotsverk enn det som er tilfelle med framlegget som no ligg på bordet: I mange tilfelle vil det i alle fall vere mistanke om sal eller kjøp, eller oppbevaring av større mengde narkotika, slik at straffeansvar etter § 231 kan vere aktuelt. Det er òg i framlegget i Prop. 92 L lagt opp til ein ny visiteringsregel i ny § 9a i politiloven, som òg omfattar straffritt «innehav». Resulterer undersøkingane i at det berre er tale om mindre omgang med narkotika, så kan det ordnast slik at politiet melder forholdet vidare til det aktuelle forvaltingsorganet.

I alle tilfelle: Poenget her er berre at der kan tenkast alternative måtar å avkriminalisere mindre omgang med narkotika, utan å gå så langt i retning av ei «hybrdisering» av sanksjon og helsespor som det er lagt opp ti i Prop. 92 L (2020-2021), som etter mitt syn gjer markeringa av at narkotika ikkje er ei lovleg vare utydeleg. Det hadde såleis vore ønskeleg at fleire slike alternative regulerings- og sanksjonsalternativ hadde vore utgreia før ein gjer eit endeleg val om kva retning narkotikareguleringsfeltet skal ta.

Til sist: Eit av dei mest vesentlege siktemåla med ein rusreform bør vere å gjere opp med den moralske panikken som har fått dominere ei strafferettslege reaksjonane på narkotika. Tilnærminga skissert her, der vi ser og handterer narkotika som ganske enkelt ei ulovleg vare og til mindre omgang med den som noko som fortener ein administrativ reaksjon, men heller ikkje meir enn det, har nettopp den fordelen at vi ikkje ser narkotika som noko heilt særeige fenomen, men snarare meir allment på det og dermed legg til rette òg for eit meir balansert syn. Altså: Vi bør normalisere problemet narkotika. Det kan i sin tur leie oss vidare i retning av nyansar og nye spørsmål knytt til ein eventuell framtidig lovleg tilgang til visse mindre farlege stoff, både produsert og distribuert på forsvarleg vis.